کم توانی ذهنی

کم توانی ذهنی Intellectual Disability (اختلال رشدی هوشی Intellectual Developmental Disorder) اختلالی است که در دوره رشد شروع می شود و دربرگیرنده نقصان کارکرد انطباقی و هوشی فرد در حوزه های عملی، اجتماعی و مفهومی است.

ملاک های تشخیصی

برای تشخیص کم توانی ذهنی بایستی ۳ ملاک زیر در نظر گرفته شود:

A: نقصان کارکردهای هوشی مانند استدلال، حل مسأله، برنامه ریزی، تفکر انتزاعی، قضاوت، یادگیری تحصیلی و یادگیری از تجارب که هم در ارزیابی های بالینی و فردی و هم در آزمون های استاندارد هوش تأیید شده است.

B: نقصان کارکرد انطباقی که منجر به عدم دستیابی کودک به استانداردهای رشدی و اجتماعی – فرهنگی در زمینه استقلال فردی و مسئولیت اجتماعی وی می شود. بدون حمایت مستمر، این نقایص انطباقی سبب محدودیت عملکرد فرد در یک یا چند فعالیت روزمره زندگی مانند برقراری ارتباط، مشارکت اجتماعی و زندگی مستقل در مکان های مختلف مانند خانه، مدرسه، کار و اجتماع می شوند.

C: شروع این نقایص هوشی و انطباقی در دوره رشد است.

مشخصه ها

سطوح مختلف شدت بر اساس عملکرد انطباقی و نه بر اساس نمره بهره هوشی (IQ) تعیین می شود چرا که عملکرد انطباقی فرد تعیین کننده میزان حمایت های مورد نیاز بیمار است. به علاوه مقیاس های اندازه گیری IQ در محدوده پایین IQ از اعتبار کمتری برخوردارند.

سطوح شدت کم توانی ذهنی (اختلال رشدی هوش)

به طور کلی شدت کم توانی ذهنی در سه حوزه مفهومی، اجتماعی و عملی، در چهار سطح خفیف، متوسط، شدید و عمیق یا خیلی شدید طبقه بندی می شود:

سطح خفیف (بهره هوشی ۵۰-۵۵ تا ۷۰)

حوزه مفهومی: در کودکان پیش از سن مدرسه ممکن است تفاوت ادراکی آشکاری دیده نشود. در کودکان سنین مدرسه و بزرگسالان مشکلات یادگیری مهارت های تحصیلی شامل خواندن، نوشتن، حساب، زمان و پول دیده می شود و برای رسیدن به انتظارات مربوط به آن سن نیاز به حمایت در یک یا چند زمینه فوق است. در بزرگسالان تفکر انتزاعی، عملکرد اجرایی (مانند برنامه ریزی، تدوین راهکار، اولویت بندی و انعطاف پذیری شناختی) و حافظه کوتاه مدت و همین طور به کارگیری عملی مهارت های تحصیلی (مانند خواندن، مدیریت مالی) دچار اختلال است. این افراد در مقایسه با همسالان برای حل مشکلات به درجات مختلف از راهکارهای عینی استفاده می کنند.  

حوزه اجتماعی: در مقایسه با همسالان با رشد طبیعی، فرد مبتلا در تعاملات اجتماعی ناپخته به نظر می رسد. برای مثال ممکن است در درک دقیق نشانه های اجتماعی همسالان دچار مشکل باشد. ارتباطات اجتماعی، مکالمه و زبان بیشتر از آنچه برای سن وی انتظار می رود ناپخته و عینی است. ممکن است در تنظیم هیجان و رفتار متناسب با سن خویش مشکل داشته باشد. این مشکلات برای همسالان وی در موقعیت های اجتماعی مختلف محسوس است. درک کمی از خطرات موجود در موقعیت های اجتماعی مختلف دارد.

حوزه عملی: ممکن است در زمینه مراقبت های شخصی، مناسب با سن خویش عمل نماید. در مقایسه با همتایان برای انجام امور پیچیده زندگی روزمره نیاز به حمایت دیگران دارد. در بزرگسالی به وضوح برای خریدهای معمولی، حمل و نقل، ساماندهی امور منزل و رسیدگی به فرزندان، خرید محصولات غذایی و مدیریت مالی و بانکی نیاز به حمایت دیگران دارد. مهارت های تفریحی شبیه سایر همسالان است گرچه برای ساماندهی و خوب انجام دادن آنها نیاز به حمایت دیگران دارد. در بزرگسالی اشتغال رقابتی بیشتر در مشاغلی دیده می شود که در آنها تأکیدی بر مهارت های ادراکی وجود ندارد. افراد مبتلا عموما برای تصمیمات قانونی و امور مراقبت های بهداشتی نیاز به کمک و راهنمایی دارند. برای تشکیل خانواده نیز نیاز به حمایت دارند.

سطح متوسط (بهره هوشی ۳۵-۴۰ تا ۵۰-۵۵)

حوزه مفهومی: در تمام دوره رشد توانایی های ادراکی فرد به شکل بارزی از همسالان خود عقب تر است. در سنین پیش از مدرسه مهارت های پیش دبستانی و تکلم به کندی پیشرفت می کند. در سنین دبستان پیشرفت در خواندن و نوشتن، ریاضیات و درک زمان و پول کند پیش می رود و نسبت به سایر همسالان محدودیت واضحی دارد. در بزرگسالی سطح تحصیلات در حد ابتدایی باقی مانده است و برای به کارگیری آموزش های فراگرفته در مدرسه، کار و زندگی شخصی نیازمند حمایت دیگران است. حمایت مداوم همیشگی برای انجام امور فکر و ادراکی روزمره زندگی ضروری است و شاید دیگران مسئولیت کامل این گونه امور زندگی وی را به عهده بگیرند.

حوزه اجتماعی: تفاوت های عمده ای در رفتارهای اجتماعی و ارتباطی فرد مبتلا و همسالانش در دوره رشد دیده می شود. معمولا ابزار اصلی ارتباطات اجتماعی زبان شفاهی است که سطحی ابتدایی و ساده تر نسبت به همسالان خود دارد. ظرفیت برقراری ارتباط در پیوند با خانواده و دوستان مشهود است و شاید فرد بتواند دوستی موفقیت آمیزی با دیگران نیز برقرار کند. گاهی روابط عاشقانه در بزرگسالی دیده می شود. با این حال این افراد یا معنی نشانه های اجتماعی را نمی فهمند یا به درستی تعبیر نمی کنند. قضاوت های اجتماعی و توانایی تصمیم گیری محدود است و اطرافیان باید به وی در این تصمیم گیری ها کمک کنند. دوستی با همسالان تحت تأثیر محدودیت اجتماعی و ادراکی وی قرار می گیرد. حمایت جدی اجتماعی و ارتباطی برای داشتن شغل و موفقیت در آن ضروری است. 

حوزه عملی: فرد می تواند امور شخصی خود مانند خوردن، لباس پوشیدن، اجابت مزاج و بهداشت خود را به عنوان فردی بالغ انجام دهد. گرچه برای رسیدن به استقلال در این امور زمان و آموزش طولانی نیاز دارد. به همین ترتیب، انجام امور خانه داری در بزرگسالی امکان پذیر است (البته با آموزش طولانی و حمایت مداوم). استخدام مستقل در مشاغلی که نیاز کمی به قوه ادراک قوی و مهارت های ارتباطی دارد امکان پذیر است ولی باید از جانب همکاران، سرپرستان و سایرین حمایت شوند تا قادر باشند از پس پیچیدگی های اضافی مانند حمل و نقل، حفظ سلامتی و مدیریت مالی برآیند. مهارت در امور تفریحی ممکن است دیده شود که با آموزش و حمایت بیشتر در طی دوره ای طولانی به دست می آید. رفتارهای غیرانطباقی در اقلیت قابل توجهی از افراد دیده می شود که موجب مشکلات اجتماعی می شود.

سطح شدید (بهره هوشی ۲۰-۲۵ تا ۳۵-۴۰)

حوزه مفهومی: کسب مهارت های ادراکی محدود است. فرد درک چندانی از زبان نوشتاری و یا مفاهیم مربوط به تعداد، کمیت، زمان یا پول ندارد. مراقبین در تمام طول عمر باید برای حل مشکلات به او کمک نمایند.

حوزه اجتماعی: زبان گفتاری از نظر دستور زبان و گنجینه لغات بسیار ضعیف است. گفتار احتمالا محدود به لغات و عبارات منفرد است. کلام و ارتباطات اجتماعی بیمار بر اینجا و اکنون و وقایع روزمره تمرکز دارد. زبان بیشتر از آن که برای شرح دادن استفاده شود برای ارتباطات اجتماعی به کار می رود. این افراد گفتگوهای ساده و ایما و اشاره (Gestural) را درک می کنند. ارتباط با اعضای خانواده و سایر افراد آشنا منشاء لذت و کمک است.

حوزه عملی: فرد برای انجام کلیه امور روزمره زندگی نیاز به کمک دیگران دارد، از جمله غذا خوردن، لباس پوشیدن، حمام و اجابت مزاج. نظارت و سرپرستی دیگران در تمام طول عمر ضروری است. فرد نمی تواند تصمیمات مسئولانه ای در ارتباط با سلامتی خود یا دیگران بگیرد. در بزرگسالان شرکت در امور منزل، فعالیت های تفریحی و کار نیاز به کمک و حمایت مداوم دارد. فراگیری مهارت در تمام حوزه ها نیازمند آموزش طولانی و حمایت همه جانبه است. رفتارهای غیرانطباقی مانند آسیب به خود در اقلیت قابل توجهی از این افراد مشاهده می شود. 

سطح عمیق یاخیلی شدید (بهره هوشی زیر ۲۵)

حوزه مفهومی: توانایی های ادراکی معمولا به جای فرایندهای نمادین به دنیای فیزیکی محدود می شود. فرد ممکن است از اجسام به شکل هدفمند برای مراقبت ازخود، کار و تفریح استفاده نماید. برخی مهارت های دیداری – فضایی  مانند جورچینی و الحاق اجسام بر اساس خصوصیات فیزیکی ممکن است دیده شود. با این حال برور هم زمان نقایص حرکتی و حسی می تواند مانع استفاده کاربردی از اشیاء گردد.

حوزه اجتماعی: فرد مبتلا درک بسیار محدودی از ارتباطات نمادین نشأت گرفته از کلام و ادا و اشارات دیگران دارد و قادر به انجام دستورات نیست. برای ابراز تمایلات و هیجانات خویش اکثرا از ارتباطات غیرکلامی و غیرنمادین بهره می گیرد. از ارتباط با اعضای نزدیک خانواده و سایر افراد آشنا لذت می برد و به تعاملات اجتماعی از طریق نشانه های هیجانی و ادا و اشارات پاسخ می دهد. بروز هم زمان نقایص جسمی و حسی چالش اصلی فعالیت های اجتماعی است.

حوزه عملی: فرد در تمام جنبه های زندگی فیزیکی روزمره، بهداشت و سلامت به دیگران وابسته است. گرچه ممکن است بتواند در برخی از این فعالیت ها مشارکت مناسبی داشته باشد. کسانی که نقص عضو شدیدی ندارند، ممکن است در برخی کارهای منزل کمک کنند (مانند جابجا کردن ظروف غذا). مبنای شرکت آنها در فعالیت های شغلی اعمال ساده با اشیاء است که باید با حمایت گسترده دیگران صورت بگیرد. برای مثال گوش کردن به موسیقی، تماشای فیلم، پیاده روی، آب بازی که همگی باید با کمک دیگران انجام گیرد. بروز هم زمان نقایص جسمی و حسی شایع است و مانع اصلی مشارکت فرد (فراتر از تماشا) در فعالیت های خانگی، تفریحی و وظایف شخصی است. در اقلیت قابل توجهی از آنان رفتارهای غیرانطباقی شایع است.

تشخیص افتراقی

اختلالات شناختی عصبی اساسی یا خفیف، اختلالات ارتباط و اختلالات خاص یادگیری، اختلال طیف درخودماندگی.

منبع: راهنمای تشخیصی و آماری اختلال های روانی ویرایش پنجم DSM-5، انجمن روان پزشکی آمریکا ۲۰۱۳، ترجمه دکتر فرزین رضاعی و دیگران، انتشارات ارجمند.

 

   این مطلب را به اشتراک بگذارید